وقتی دولتها از «امنیت» حرف میزنند، اعداد پشت صحنه را شرکتهای اسلحهسازی تعیین میکنند.
تازهترین گزارش مؤسسه بینالمللی پژوهشهای صلح استکهلم، سیپری، نشان میدهد که صد شرکت بزرگ ساخت تسلیحات در جهان در سال ۲۰۲۴ به رکورد تازهای رسیدهاند: ۶۷۹ میلیارد دلار فروش سلاح و خدمات نظامی؛ یعنی افزایشی ۵.۹ درصدی فقط در یک سال.
این جهش در حالی رخ داده که جنگ در اوکراین وارد چهارمین سال خود شده، غزه زیر بمباران بوده است، تنشهای منطقهای از دریای سرخ تا شرق آسیا بالا گرفته و بودجههای نظامی در بسیاری از کشورها با سرعتی کمسابقه در حال افزایش است.
سیپری میگوید: تولیدکنندگان جنگافزار «روی موج تقاضا سوار شدهاند»، اما این موج فقط عدد و رقم نیست؛ نقشه قدرت و ناامنی در جهان را هم عوض میکند.
آمریکا؛ پول بیشتر، تأخیر بیشتر
بزرگترین سهم از این کیک ۶۷۹ میلیارد دلاری همچنان در دست شرکتهای آمریکایی است.
۳۹ شرکت آمریکایی حاضر در فهرست صدگانه، مجموعاً ۳۳۴ میلیارد دلار فروش نظامی داشتهاند؛ ۳.۸ درصد بیشتر از سال قبل. نامهای آشنا در صدرند: لاکهید مارتین، نورثروپ گرومن، جنرال داینامیکس و دیگر غولهای تسلیحاتی.
اما پشت این رشد، بحران مزمنی خوابیده که خود آمریکاییها هم نگرانش هستند: تأخیرهای بیپایان و جهش هزینهها در پروژههای کلیدی. برنامه جنگنده اف-۳۵، زیردریاییهای اتمی کلاس کلمبیا و موشک بالستیک قارهپیمای جدید «سنتینِل» هر سه با تأخیر و هزینههای فراتر از پیشبینی روبهرو هستند.
پژوهشگران سیپری هشدار میدهند که این وضعیت میتواند برنامهریزی نظامی آمریکا و تلاشهای اعلامشده برای «مهار هزینههای نظامی» را بههم بریزد.
اروپا دوباره مسلح میشود، اما زنجیره تأمین در بیرون مرزهاست
در سوی دیگر اقیانوس اطلس، اروپا با شتابی حتی بیشتر در حال مسلح شدن دوباره است. از میان شرکتهای اروپایی حاضر در فهرست صدگانه (جز روسیه)، ۲۶ شرکت در سال ۲۰۲۴ در مجموع ۱۵۱ میلیارد دلار فروش نظامی ثبت کردهاند؛ ۱۳ درصد بیشتر از سال قبل.
تقریباً همه این شرکتها، از هوافضای فرانسه و آلمان تا سازندگان توپ و مهمات در اروپای مرکزی، رشد بالایی داشتهاند؛ واکنشی مستقیم به جنگ اوکراین و «تهدید روسیه».
نمونه برجسته از نگاه سیپری، گروه «چکسلواکی» (Czechoslovak Group) مستقر در جمهوری چک است؛ شرکتی که درآمد نظامیاش ۱۹۳ درصد جهش کرده و به ۳.۶ میلیارد دلار رسیده است.
بخش عمده این پول از اوکراین میآید و از جمله از طریق «ابتکار مهمات چک»؛ طرحی دولتی که هدفش خرید گلولههای توپ برای کییف است. در خود اوکراین هم «شرکت صنایع دفاعی اوکراین» درآمدهای نظامیاش را ۴۱ درصد بالا برده و به حدود سه میلیارد دلار رسانده است.
اما این داستان یک سویه دیگر هم دارد: مواد اولیه و زنجیره تأمین. بسیاری از شرکتهای اروپایی برای فلزات خاص، مواد انفجاری و بهویژه مواد معدنی کمیاب به روسیه و چین وابسته بودهاند.
برای نمونه، ایرباس و شرکت فرانسوی سافران پیش از حمله روسیه به اوکراین حدود نیمی از تیتانیوم خود را از روسیه میگرفتند و حالا ناچار شدهاند شبکه تأمین خود را از نو بسازند. همزمان، محدودیتهای صادراتی چین بر مواد معدنی حساس، شرکتهایی مانند «تالِس» در فرانسه و «راینمتال» در آلمان را واداشته تا دربارهٔ هزینههای سنگین تغییر مسیر زنجیره تأمین هشدار بدهند.
اروپا میخواهد خود را دوباره مسلح کند، اما برای گلوله و زره و موشک، به معادن و کارخانههایی وابسته است که خارج از مرزهای این قاره قرار دارند.
روسیه؛ صنعت تسلیحاتی مقاومتر از انتظار
در میانه این رقابت تسلیحاتی، روسیه با وجود تحریمها و کمبود قطعه همچنان در حال افزایش تولید است. دو شرکت روسی حاضر در فهرست صدگانه، «روستک» و «شرکت متحد کشتیسازی»، درآمد نظامی خود را ۲۳ درصد افزایش دادهاند و به ۳۱.۲ میلیارد دلار رساندهاند؛ رشدی که بخش اعظم آن مدیون صادرات سلاح است.
دیهگو لوپز دا سیلوا، پژوهشگر ارشد برنامه هزینههای نظامی و تولید تسلیحات در سیپری، میگوید: «افزون بر تحریمها، شرکتهای تسلیحاتی روسیه با کمبود نیروی کار ماهر روبرو هستند. این امر میتواند تولید را کند کرده و نوآوری را محدود سازد. با این حال، باید در ارائه چنین پیشبینیهایی محتاط باشیم، چرا که صنعت تسلیحات روسیه برخلاف انتظارات، در طول جنگ اوکراین تابآوری نشان داده است.»
آسیا و اقیانوسیه؛ سقوط چین، صعود ژاپن و کره جنوبی
تنها منطقهای که در این تصویر جهانی با کاهش درآمد مواجه شده، آسیا و اقیانوسیه است؛ مجموع فروش نظامی شرکتهای این منطقه در فهرست صدگانه به ۱۳۰ میلیارد دلار رسیده که ۱.۲ درصد کمتر از سال قبل است. اما این عدد کلی، واقعیتهای بسیار متفاوتی را پنهان میکند.
در چین، هشت شرکت حاضر در فهرست، در مجموع ده درصد کاهش درآمد نظامی داشتهاند. برجستهترین نمونه، «نورینکو» است که فروش نظامیاش ۳۱ درصد سقوط کرده است. علت اصلی، بهگفته سیپری، موج اتهامات فساد در روند خریدهای نظامی چین است؛ اتهاماتی که باعث تعلیق یا لغو چندین قرارداد بزرگ در سال ۲۰۲۴ شده و سایهای از ابهام بر برنامه نوسازی ارتش چین انداخته است.
در مقابل، ژاپن و کره جنوبی در حال تبدیل شدن به بازیگران بزرگتر بازار تسلیحاتاند. پنج شرکت ژاپنی حاضر در فهرست، درآمد نظامی خود را ۴۰ درصد بالا برده و به ۱۳.۳ میلیارد دلار رساندهاند.
چهار شرکت کره جنوبی هم مجموعاً ۳۱ درصد رشد داشتهاند و به ۱۴.۱ میلیارد دلار رسیدهاند. گروه «هانوا» در کره جنوبی، که بزرگترین تولیدکننده جنگافزار در کشور است، بهتنهایی ۴۲ درصد افزایش درآمد نظامی ثبت کرده که بیش از نیمی از آن از محل صادرات به دست آمده است.
خاورمیانه؛ رکورد تازه حضور در فهرست صدگانه
برای نخستین بار، ۹ شرکت مستقر در خاورمیانه وارد فهرست صد اسلحهساز بزرگ جهان شدهاند؛ با مجموع ۳۱ میلیارد دلار درآمد نظامی. این، بیشترین تعداد شرکتهای خاورمیانهای در تاریخ این رتبهبندی است و درآمد این شرکتها (جز یک مورد که دادههای کاملش نبود) در یک سال ۱۴ درصد افزایش یافته است.
سه شرکت اسرائیلی حاضر در فهرست، درآمد نظامی خود را ۱۶ درصد بالا برده و به ۱۶.۲ میلیارد دلار رساندهاند؛ در سالی که جنگ غزه موجی از انتقاد و اعتراض جهانی علیه سیاستهای اسرائیل به راه انداخت.
زبیده کریم، پژوهشگر سیپری تأکید میکند که «واکنش منفی جهانی به عملیات اسرائیل در غزه، تأثیر چندانی بر علاقه خریداران به سلاحهای اسرائیلی نداشته» و بسیاری از کشورها در سال ۲۰۲۴ همچنان سفارشهای تازهای ثبت کردهاند.
ترکیه هم با پنج شرکت در فهرست، جای پای خود را در صنعت تسلیحاتی جهان محکمتر کرده است. این شرکتها مجموعاً ۱۰.۱ میلیارد دلار فروش نظامی داشتهاند؛ ۱۱ درصد بیشتر از سال قبل. نام «MKE» برای اولین بار در فهرست آمده است.
در امارات متحده عربی، شرکت خوشهای دولتی «اِج گروپ» ۴.۷ میلیارد دلار درآمد نظامی گزارش کرده؛ عددی که این کشور را در کنار ترکیه و اسرائیل به یکی از قطبهای منطقهای صنعت اسلحه بدل میکند.
دیگران؛ از هند و آلمان تا اسپیسایکس
بر اساس این گزارش، کشورهای خارج از کانونهای اصلی هم سهم خود را در بازار تسلیحات بالا بردهاند. سه شرکت هندی با تکیه بر سفارشهای داخلی ۷.۵ میلیارد دلار فروش داشتهاند. چهار شرکت آلمانی نیز با جهشی ۳۶ درصدی به ۱۴.۹ میلیارد دلار رسیدهاند؛ رشدی که بازتاب نگرانیهای امنیتی اروپا در برابر روسیه است.
شرکت آمریکایی اسپیسایکس برای نخستین بار با فروش ۱.۸ میلیارد دلاری وارد فهرست شده و نشان داده پیوند صنعت فضایی و نظامی پررنگتر شده است. همزمان، شرکت اندونزیایی «دیفند آیدی» هم با ۳۹ درصد رشد و ۱.۱ میلیارد دلار درآمد برای اولین بار در جمع صد اسلحهساز برتر جهان قرار گرفته است.
